Η ομάδα της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, οι κάτοικοι των Φούρνων και οι περιπέτειες με δεκάδες θέσεις ναυαγίων στο Αιγαίο.
Καθώς πλέουμε ανάμεσα σε δύο κουκκίδες άνυδρης γης μεσοπέλαγα του Αιγαίου, η θάλασσα αποδεικνύεται πιο φιλόξενη από την ονομασία αυτού του τόπου. Βρισκόμαστε μεταξύ του Μικρού και του Μεγάλου Ανθρωποφάγου, δύο νησίδων του συμπλέγματος των Φούρνων Ικαρίας. Κατά μία εκδοχή πήραν τα ονόματά τους από σκαριά που διαλύονταν στα βράχια τους. Αλλη διήγηση θέλει κάποιους ναυτικούς να ναυάγησαν εδώ και ξεχασμένοι για καιρό, δίχως τροφή, να κατέφυγαν στον κανιβαλισμό. Σε μια απάνεμη ημέρα σαν και τη σημερινή, δύσκολα πιστεύεις αυτές τις ιστορίες. Μια ομάδα καταδυόμενων αρχαιολόγων όμως πρόκειται να εξερευνήσει τον κόσμο που κρύβεται από κάτω μας.
Προτού φορτωθούν τις φιάλες οξυγόνου μας πλησιάζει ένα Καλύμνιο ψαροκάικο. Ο καπετάνιος του ανεβαίνει με σάλτο στο φουσκωτό των αρχαιολόγων. Φοράει μαύρη στολή δύτη, τσιτωμένη στο δέρμα του. Λέει ότι μεταφέρει πολύτιμες πληροφορίες.
«Εκεί έχει μια ρηχάδα, στο καβάκι πάνω», εξηγεί δείχνοντας στον χάρτη. Υπόσχεται στους αρχαιολόγους ότι αν βουτήξουν, θα βρουν ένα παρθένο ναυάγιο. «Επεσα για σφουγγάρια στα 50 μέτρα και είναι όλοι (οι αμφορείς) ακέραιοι. Μπορεί και να δεις 2.000 κομμάτια», λέει.
Είναι μια απρόσμενη συνάντηση. Πληροφορίες σαν κι αυτές δεν προσφέρονταν πάντα απλόχερα. Εδώ και δύο χρόνια η ομάδα της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων προσπαθεί συστηματικά να λύσει τα στόματα των ντόπιων.
Πέρυσι, κάποιες μαρτυρίες ψαροντουφεκάδων, δυτών και αλιέων, κυρίως από τους Φούρνους, αποδείχθηκαν πολύτιμες. Μέσα σε μόλις δέκα ημέρες καταδύσεων τότε, οι Ελληνες αρχαιολόγοι σε συνεργασία με συναδέλφους τους του αμερικανικού ιδρύματος RPM Nautical Foundation εντόπισαν ίχνη 22 ναυαγίων που χρονολογούνται από την αρχαϊκή περίοδο έως και τους προεπαναστατικούς χρόνους. Φέτος τον Ιούνιο, αξιοποιώντας νέες αναφορές η ίδια ομάδα ανακάλυψε δεκάδες άλλα ναυάγια με τον συνολικό αριθμό να ξεπερνάει τα 40 μαζί με τα περυσινά.
«Τα ναυάγια που έχουμε βρει μόνοι μας είναι σχετικά λίγα. Τα περισσότερα προέρχονται από υποδείξεις ανθρώπων της θάλασσας», λέει ο διευθυντής της έρευνας των Φούρνων, Γιώργος Κουτσουφλάκης.
«Προσπαθούμε να τους φέρνουμε με το μέρος μας, να μην τους αποτρέπουμε, γιατί αυτοί γνωρίζουν πού είναι οι θησαυροί», προσθέτει η προϊσταμένη της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, Αγγελική Σίμωσι
Τουλάχιστον 15 άνθρωποι προσέφεραν τις μαρτυρίες τους στους Φούρνους. Σε ένα παράξενο παιχνίδι της μοίρας, ένας απόγονος πειρατή έγινε ο πιο βασικός συμπαραστάτης των αρχαιολόγων.
Ο Μάνος Μύτικας σπούδασε πολιτικός μηχανικός και εργάζεται στον Δήμο Φούρνων Κορσεών. Ο κόσμος του όμως βρίσκεται στη θάλασσα. Από μικρή ηλικία έμαθε να βουτά με μια ανάσα και να σκανάρει την ακτογραμμή. «Είναι συνηθισμένη εικόνα η κεραμική και οι σπασμένοι αμφορείς στον βυθό των Φούρνων. Πάρα πολλοί στο σπίτι τους έχουν έναν αμφορέα που ανέβασαν με παραγάδι ή με δίχτυα, σα να βγάζει κάποιος ένα κοχύλι», λέει.
Ο συνονόματος πρόγονός του περιγράφεται στο βιβλίο «Τοπογραφία αρχαία και σημερινή της Σάμου» του Εμμανουήλ Κρητικίδου ως «περιβόητος Προκρούστης». Φιλοξενούσε ψαράδες που έδεναν στο λιμάνι του νησιού του, τους φόνευε, τους λήστευε και βύθιζε τις λέμβους τους. Ωσπου το 1863 καταδικάστηκε σε «ξίφους θάνατον».
Δεκαετίες μετά τη δράση του μακρινού συγγενή του, ο απόγονός του έφτιαξε έναν χάρτη με περίπου 30 θέσεις ναυαγίων που εντόπισε κάνοντας ψαροντούφεκο. Πριν από λίγα χρόνια, το δικό του τηλεφώνημα στην Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων ήταν καταλυτικό.
«Ως δημόσιος υπάλληλος μπορείς να βρεις πολλές δικαιολογίες για να μην κάνεις κάτι. Είχαμε θέματα χρηματοδότησης τότε», λέει ο κ. Κουτσουφλάκης.
«Το τηλεφώνημα του Μάνου Μύτικα όμως αντέστρεψε το κλίμα. Είπαμε ότι αφού έχουμε υποστήριξη από τους ντόπιους, θα πραγματοποιήσουμε την αποστολή».
Ηδη από το 2012 είχε συζητήσει την ιδέα για την αξιοποίηση του ντόπιου πληθυσμού μαζί με τον Αμερικανό αρχαιολόγο Peter Campbell, συνδιευθυντή στην έρευνα των Φούρνων. «Κάποιοι αρχαιολόγοι ξοδεύουν πολύ χρόνο και χρήματα σε εξοπλισμό για να ψάξουν τον πυθμένα. Βρίσκω όμως ότι ο καλύτερος τρόπος είναι να μιλάς με την τοπική κοινωνία», λέει ο Campbell.
Παρόμοια προσέγγιση είχε ακολουθήσει ο ίδιος με αλιευτικές κοινότητες στις ΗΠΑ, στην Τζαμάικα και πιο πρόσφατα στην Αλβανία. «Εμφανίζεσαι, είσαι ξένος, δεν ξέρουν αν θα πάρεις μαζί σου ό,τι βρεις. Χρειάζεται χρόνος για να σε εμπιστευθούν», προσθέτει.
Αν και κατάγεται από την Ικαρία, ο κ. Κουτσουφλάκης δεν θεωρεί ότι οι ρίζες του τον βοήθησαν ιδιαίτερα. Από την αρχή δεν κράτησε μυστικά από τους ντόπιους, δεν υπήρχε εσωστρέφεια. «Με το που φτάνουμε κάνουμε μια ανοιχτή συνάντηση στο δημαρχείο, λέμε ποιοι είμαστε, ποιοι είναι οι σκοποί μας. Οποιοσδήποτε μπορεί να έρθει, να δει το εργαστήριο συντήρησης στον κεντρικό προβλήτα των Φούρνων. Καταλαβαίνει ο αυτόχθων πληθυσμός πως ό,τι κάνουμε είναι για καλό του τόπου», λέει.
Σε αυτή την προσπάθεια ο κ. Μύτικας λειτουργεί ως σύνδεσμος με τους αλιείς. Προσπαθεί να τους πείσει να αποκαλύψουν θέσεις ναυαγίων.
«Οταν πρωτοήρθαν πέρυσι οι αρχαιολόγοι ήμασταν διστακτικοί, φοβόμασταν να μιλήσουμε», λέει ο 33χρονος ψαράς Σμάλης Ολυμπιάδης.
Όπως εξηγεί ο κ. Ολυμπιάδης, η μεγαλύτερη ανησυχία των ψαράδων ήταν μήπως κάποιες περιοχές κηρυχθούν αρχαιολογικές και απαγορευθεί η αλιεία.
«Πέρυσι, είπαμε τα μισά από όσα ξέραμε», λέει.
Έχουν συμπληρωθεί λίγα λεπτά από τη βουτιά των αρχαιολόγων στη βόρεια πλευρά της νησίδας Αγιος Μηνάς. Σε αυτό το σημείο βρέθηκε φέτος νέο ναυάγιο, πακτωμένο στον πυθμένα σε βάθος από 37 μέχρι 48 μέτρα. Είχε προηγηθεί φωτογραφική τεκμηρίωση, επιλογή συγκεκριμένου τύπου αμφορέα και αποκόλλησή του από τον βυθό με σφυρί και καλέμι. Τώρα εξοπλισμένοι με δίχτυ και ασκό ανέλκυσης οι αρχαιολόγοι θα φέρουν το εύρημα στην επιφάνεια.
Καθισμένος στο σκάφος «Ναυτίλος» που τους περιμένει, ο κ. Κουτσουφλάκης στρέφει το βλέμμα του εκεί που εμφανίζονται φυσαλίδες στη θάλασσα. Χρειάζονται τέσσερα χέρια για να ανεβάσουν στο φουσκωτό τον αμφορέα. Τα ιζήματα αύξησαν το βάρος του, αλλά μοιάζει άθικτος παρά τους αιώνες που πέρασε κρυμμένος στον πυθμένα.
Σε αυτή την περιοχή έχουν βρεθεί τουλάχιστον άλλα τρία ναυάγια. Οπως εξηγεί ο κ. Κουτσουφλάκης, οι Φούρνοι έχουν ιδιαίτερα πλούσιο κατακόρυφο και οριζόντιο διαμελισμό. Εχουν ακτές δαντελωτές, εξαιρετικά πολυσχιδείς, με όρμους προς όλες τις κατευθύνσεις. Αυτό τους καθιστά εξαιρετικό αγκυροβόλιο.
«Ο ναυτικός ό,τι καιρό και να φυσάει θα βρει ηπήνεμες πλευρές να αγκυροβολήσει και αυτό είναι μια ποιότητα που λίγα νησιά έχουν στο Αιγαίο», λέει ο αρχαιολόγος.
«Η Ικαρία και η Σάμος φτιάχνουν ένα τείχος στον άξονα Ανατολής-Δύσης και αφήνουν ένα στενό πέρασμα από τους Φούρνους. Είναι αναγκαστικό σημείο διέλευσης για τα πλοία. Με μεγάλη συχνότητα πλόων και συχνές αγκυροβολίες αναπόφευκτα κάποια πλοία θα βυθιστούν λόγω κακών συνθηκών. Αν το προσθέσεις αυτό σε βάθος χρόνου, ο αριθμός ναυαγίων θα είναι πολύ μεγάλος».
Στα πιο αξιόλογα περυσινά ευρήματα περιλαμβάνονταν ένα ναυάγιο με σαμιακούς αμφορείς του 6ου αιώνα π.Χ. Στις ανελκύσεις που παρακολουθήσαμε φέτος ξεχώρισε μια βαριά άγκυρα – χρειάστηκε κλαρκ για να μεταφερθεί στο λιμάνι. «Είναι ένας πλούτος πραγματικός. Εχουμε ναυάγια διαφορετικών περιόδων και αμφορείς διαφορετικής τυπολογίας και προέλευσης», λέει η κ. Σίμωσι.
Αυτός ο αθέατος πλούτος ήταν γνωστός εδώ και δεκαετίες σε Καλύμνιους δύτες και Φουρνιώτες ψαράδες. «Εχουν υποστεί μεγάλη λεηλασία τα ναυάγια, ειδικά σε βάθη μέχρι τα 40 μέτρα», λέει ο κ. Ολυμπιάδης. «Δεν ήξεραν παλιά ότι οι αμφορείς μετέφεραν λάδι ή κρασί. Νόμιζαν ότι είχε θησαυρό και με τα καλέμια τα σπάγανε για να βρουν λίρες».
Κι αν για ορισμένους οι αμφορείς φάνταζαν ιδανική λεία, για τους περισσότερους Φουρνιώτες είχαν άλλη αξία. Εγιναν διακοσμητικά ή δώρα που αντάλλασσαν σε φιλικές επισκέψεις. «Τα κρατούσαμε για συναισθηματικούς λόγους σε μια γωνιά του σπιτιού, ή τα μοιράζαμε σε φίλους. Δεν θεωρούσαμε ότι ήταν κάτι πολύτιμο», λέει ο ψαράς Μηνάς Σκλάβος.
Αρκεί μια βόλτα στα σοκάκια και στα μαγαζιά των Φούρνων για να το διαπιστώσει ο επισκέπτης.
Σε μια καφετέρια ένας μικρός αμφορέας κρεμάστηκε στον τοίχο πλάι σε παλιό τουφέκι και ένας μεγαλύτερος στολίστηκε σαν γλάστρα. Πλάι στην εξώπορτα ακατοίκητου σπιτιού έχει εντοιχιστεί άλλος αμφορέας, ενώ τρία θραύσματα αρχαίας κεραμικής καλωσορίζουν τους περαστικούς στο περβάζι καταστήματος.
«Κατά μία έννοια ο ενάλιος αρχαιολογικός πλούτος είναι ενσωματωμένος στην καθημερινή ζωή του νησιού», λέει ο κ. Κουτσουφλάκης.
Στις τρεις ημέρες που παρακολουθούμε τη δράση της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων και των Αμερικανών συναδέλφων τους στους Φούρνους, σχεδόν κάθε κατάδυση φέρνει στην επιφάνεια και ένα εύρημα. Στο εργαστήριο που έχει στηθεί στον προβλήτα, οι συντηρητές με λεπτές κινήσεις προσπαθούν να καθαρίσουν τα αρχαία. Σε μεγάλες δεξαμενές με θαλασσινό νερό φυλάσσονται αμφορείς και άλλα σκεύη που θα πακεταριστούν σε αεροστεγείς προστατευτικές συσκευασίες για να σταλούν στην Αθήνα με το πέρας της αποστολής.
Όταν φτάσουν στην πρωτεύουσα, θα ακολουθήσει η αφαλάτωσή τους σε γλυκό νερό (διαδικασία που μπορεί να κρατήσει πολλούς μήνες) και θα συνεχιστεί η συντήρησή τους στις εγκαταστάσεις της υπηρεσίας σε κτίρια που βρίσκονται στη σκιά της Ακρόπολης.
Φέτος, η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων συμπληρώνει 40 χρόνια λειτουργίας, αλλά παρά το σημαντικό έργο της αντιμετωπίζει προβλήματα. Η προϊσταμένη της υπηρεσίας, Αγγελική Σίμωσι εξηγεί ότι από την 1η Απριλίου το καταδυόμενο προσωπικό είναι ανασφάλιστο και δεν μπορεί να πραγματοποιεί καταδύσεις. Πρέπει να βρεθεί λύση από το υπουργείο Πολιτισμού για να καλυφθεί ένα κόστος ύψους 40.000 ευρώ.
Πίσω στους Φούρνους, ο δήμος του ακριτικού νησιού προσπαθεί να βοηθήσει όσο μπορεί την ομάδα των αρχαιολόγων. Ο δήμαρχος Γιάννης Μαρούσης έχει απευθύνει κάλεσμα μαζί με τους ερευνητές για να δηλωθούν ή να παραδοθούν αρχαία από ντόπιους. Στο γραφείο του έχει ήδη μια αρχαία στήλη που παρέδωσε κάτοικος. «Πιστεύω ότι θα λυθούν και άλλα στόματα, θα ανοίξουν σεντούκια», λέει.
Μια πρόσφατη νύχτα όσο οι ντόπιοι συζητούσαν σε καφενεία και ταβέρνες για τα καινούργια ευρήματα της αποστολής, ο κ. Κουτσουφλάκης παρακολουθούσε στο Γυμνάσιο Φούρνων μια μαθητική εκδήλωση αφιερωμένη στην ιστορία του τόπου και τις ενάλιες αρχαιότητες. Οταν κάθισε αργότερα με την αποστολή για να δειπνήσει, ένας σερβιτόρος είχε ακόμη μια πληροφορία να μοιραστεί για μια θαλάσσια σπηλιά με αρχαία.
Δεν είναι όλες οι μαρτυρίες αξιόλογες. Κάποιες πλάθονται από τη φαντασία. Εδώ και τουλάχιστον 30 χρόνια ανακυκλώνεται στο νησί μια ιστορία για την ύπαρξη αγάλματος μεταξύ Φούρνων, Καμαρίου και Αγίου Μηνά. «Το ακούσαμε από διαφορετικά στόματα αλλά δεν έχουμε αποδείξεις ότι υπάρχει», λέει ο κ. Κουτσουφλάκης. «Είναι μια γοητευτική ιστορία που εξάπτει τη φαντασία».
Ο δήμαρχος ευελπιστεί ότι όσο συνεχίζεται η σοβαρή έρευνα, οι Φούρνοι θα καταφέρουν να αποκτήσουν τεκμηριωμένη ιστορική ταυτότητα. Λέει ότι θέλει να φτιαχτεί ένα μικρό μουσείο στην περιοχή με τα ευρήματα των θαλασσών. Μέχρι στιγμής έχει εξασφαλιστεί ότι οι έρευνες Ελλήνων και Αμερικανών θα διαρκέσουν μέχρι το 2018. Υπάρχουν ακόμη σκέψεις και από τους αρχαιολόγους για μελλοντική δημιουργία θαλάσσιου πάρκου, ή κέντρου υποβρύχιας αρχαιολογίας όπου θα εκπαιδεύονται φοιτητές από όλο τον κόσμο.
Διέξοδος στον τουρισμό
Η προοπτική της αξιοποίησης του ενάλιου πλούτου απασχολεί αρκετούς κατοίκους. Παραδοσιακά οι Φούρνοι ζούσαν από την αλιεία. Αλλωστε σε πληθυσμό 1.000 κατοίκων διαθέτουν 300 επαγγελματικές άδειες. Τα τελευταία χρόνια όμως οι ψαριές λιγόστεψαν και τα μεροκάματα έπεσαν.
«Βλέπουμε ότι η θάλασσα δεν έχει μεγάλη αξία. Τώρα είναι ο τουρισμός. Αμα έρθουν τουρίστες θα δουλέψουμε και εμείς», λέει ο συνταξιούχος ψαράς Γιακουμής Σκλάβος που πρόσφατα υπέδειξε τρεις θέσεις ναυαγίων στους αρχαιολόγους.
«Περιμένουμε να δούμε τι θα κάνουν και θέλουμε ο πλούτος που βγάζουν να μην πάει αλλού, να μείνει στον τόπο», προσθέτει.
Σταδιακά και άλλοι ψαράδες αποφάσισαν να μιλήσουν – περισσότεροι από πέρυσι. Ο κ. Ολυμπιάδης υπέδειξε επιπλέον θέσεις ναυαγίων και στα σημεία όπου ψαρεύει. Ακόμη κι αν κάποια περιοχή κηρυχθεί προστατευόμενη θα καταλαμβάνει μια μικρή γεωγραφική περιφέρεια και δεν θα επηρεάζει την αλιεία.
Ο κ. Μύτικας παρέδωσε φέτος στους αρχαιολόγους μια λίθινη άγκυρα που βρήκε στη θάλασσα. Δεν έχει σκεφτεί να διεκδικήσει χρήματα για τις υποδείξεις ναυαγίων – αν και θα μπορούσε βάσει της σχετικής νομοθεσίας. «Δεν θέλω να πάρω ούτε ένα ευρώ από αυτή την υπόθεση. Αν αμείβεσαι για κάτι, αυτό παύει να είναι προσφορά», λέει.
Αντίστοιχα και ο ψαράς Μηνάς Σκλάβος δεν ζητεί αμοιβή. «Θα μ’ άρεσε όταν βρω ένα ναυάγιο που θα το έχω ακούσει ή θα το έχω αλιεύσει με τα δίχτυα, να το ονομάσουν “του Μηνά το ναυάγιο”. Τίποτα άλλο», λέει. «Να ξέρω ότι έχω και εγώ ένα κομμάτι της ιστορίας στον βυθό του νησιού μου».
Ρεπορτάζ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ
Κάμερα: ENRI CANAJ
Υποβρύχια & εναέρια πλάνα: ΕΦΟΡΕΙΑ ΕΝΑΛΙΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ
Μοντάζ: ΓΩΓΩ ΜΠΕΜΠΕΛΟΥ
Γραφικό βίντεο: ΝΙΚΟΣ ΤΣΙΜΟΥΡΗΣ
Η αρχική δημοσίευση: ikathimerini.gr
